استخوان اضافه در زانو یا استئوفیت زانو یکی از مشکلات شایع مفصلی است که معمولاً در اثر سایش، التهاب مزمن یا آرتروز ایجاد می‌شود. این زوائد کوچک و غیرطبیعی استخوانی ممکن است در نواحی مختلف زانو، از جمله پشت، بالا، کنار یا زیر زانو رشد کنند و با گذشت زمان باعث درد، خشکی مفصل و محدودیت حرکتی شوند. بسیاری از بیماران این عارضه را با اصطلاح «استخوان اضافه آوردن زانو» می‌شناسند، اما از علت دقیق و روش درمان آن آگاه نیستند.
تشکیل استخوان اضافه، در واقع نوعی واکنش محافظتی بدن در برابر آسیب یا فشار مزمن است؛ اما بر خلاف تصور، این واکنش گاهی خود به عاملی برای درد و التهاب بیشتر تبدیل می‌شود. با توجه به نقش حیاتی مفصل زانو در حرکت، شناخت علل، علائم و روش‌های درمان استخوان اضافه اهمیت ویژه‌ای دارد.
در این مقاله بر پایه‌ی منابع علمی معتبر، به این پرسش‌ها پاسخ داده می‌شود: استخوان اضافه در زانو چیست؟ چه عواملی باعث ایجاد آن می‌شوند؟ در کدام نواحی زانو شایع‌تر است؟ و چه روش‌هایی برای درمان آن وجود دارد؟
اگر دچار برجستگی یا درد مزمن در اطراف زانو هستید، این مطلب به شما کمک می‌کند تا با انواع، علائم، روش‌های تشخیص و درماناین عارضه به‌طور کامل آشنا شوید.
استخوان اضافه در زانو چیست و چگونه ایجاد می‌شود؟
استخوان اضافه زانو یا استئوفیت (Knee Osteophyte) به زائده‌های کوچک استخوانی گفته می‌شود که در اطراف مفصل زانو رشد می‌کنند. این زوائد معمولاً در لبه‌های استخوان یا محل اتصال استخوان به غضروف تشکیل می‌شوند و اغلب نشانه‌ای از تحلیل یا ساییدگی مفصل هستند. در واقع، وقتی غضروف مفصل به‌دلیل فشار یا التهاب مزمن دچار آسیب می‌شود، بدن برای جبران آن شروع به ساخت استخوان جدید می‌کند تا مفصل را پایدارتر نگه دارد. اما این رشد اضافی، به‌جای کمک، موجب اصطکاک، التهاب و درد بیشتر می‌شود.
بر اساس منابع پزشکی مانند Mayo Clinic، مهم‌ترین علت ایجاد استخوان اضافه در زانو، آرتروز مفصل (Osteoarthritis) است.
با تخریب تدریجی غضروف، استخوان‌ها روی هم ساییده می‌شوند و در پاسخ، بافت استخوانی جدیدی در اطراف مفصل شکل می‌گیرد. این فرایند بیشتر در سنین بالا، افراد دارای اضافه‌وزن یا کسانی که فعالیت‌های فیزیکی سنگین و تکراری دارند مشاهده می‌شود.
استخوان اضافه ممکن است در نواحی مختلف زانو ظاهر شود، از جمله پشت زانو، زیر کشکک، کناره‌ها یا بالای زانو و بسته به محل، علائم متفاوتی ایجاد کند. در مراحل اولیه ممکن است بدون درد باشد، اما با بزرگ‌تر شدن می‌تواند باعث احساس گیرکردن زانو، محدودیت حرکتی و برجستگی قابل لمس شود. (علت قفل شدن زانو)
در ادامه‌ی مقاله با علت‌های دقیق‌تر، علائم، محل‌های شایع و جدیدترین روش‌های درمان این عارضه آشنا خواهید شد.
علت استخوان اضافه در زانو
ایجاد استئوفیت معمولاً نتیجه‌ی یک فرآیند تدریجی و جبرانی در بدن است. زمانی که مفصل زانو تحت فشار مداوم یا التهاب طولانی قرار می‌گیرد، بدن تلاش می‌کند با ساخت بافت استخوانی جدید از مفصل محافظت کند. این واکنش محافظتی، اگر ادامه پیدا کند، به تشکیل زوائد استخوانی یا همان استئوفیت زانو منجر می‌شود.
مهم‌ترین علت ایجاد استخوان اضافه زانو، بیماری آرتروز زانو یا ساییدگی مفصل است. با تخریب تدریجی غضروف مفصل، سطح استخوان‌ها در تماس مستقیم با هم قرار می‌گیرد و بدن برای جبران این آسیب، استخوان جدید می‌سازد.
در منابعی مانند Cleveland Clinic اشاره شده است که این واکنش در ابتدا برای کاهش اصطکاک مفید است، اما در نهایت باعث درد و خشکی بیشتر مفصل می‌شود.
از دیگر عوامل مؤثر در تشکیل استخوان اضافه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- فشار و حرکات تکراری زانو در ورزشکاران یا افرادی که کار فیزیکی سنگین انجام می‌دهند.
- اختلالات محور زانو مانند پای پرانتزی یا ضربدری که باعث سایش غیرطبیعی مفصل می‌شود.
- آسیب یا جراحی قبلی زانو که روند ترمیم استخوان را تحریک می‌کند.
- افزایش سن و تغییرات متابولیکی که سبب کاهش انعطاف غضروف می‌شوند.
- التهاب‌های مزمن یا اختلالات هورمونی (مانند دیابت یا چاقی مفرط) که ترمیم طبیعی بافت را مختل می‌کنند.
در نتیجه، پاسخ به پرسش چرا زانو استخوان اضافه می‌آورد! این است که بدن در پی ترمیم خود، بیش از حد واکنش نشان می‌دهد. در بخش بعدی به علائم این عارضه و نشانه‌هایی که باید جدی گرفته شوند می‌پردازیم.
علائم استخوان اضافه در زانو
علائم استئوفیت بسته به محل تشکیل زائده استخوانی و شدت آن متفاوت است. در مراحل ابتدایی، ممکن است بیمار هیچ نشانه‌ای احساس نکند، اما با رشد استخوان اضافه، علائم به‌تدریج بروز پیدا می‌کنند.
شایع‌ترین علامت، درد موضعی در هنگام حرکت یا فشار بر زانو است. این درد معمولاً در محل خاصی حس می‌شود مثلاً پشت، بغل یا زیر زانو و با فعالیت‌های روزمره مانند بالا رفتن از پله یا نشستن طولانی‌مدت تشدید می‌شود.
دیگر نشانه‌های مهم عبارت‌اند از:
- احساس گیر کردن یا قفل شدن زانو: به‌دلیل تماس زائده استخوانی با ساختارهای اطراف مفصل.
- خشکی زانو و کاهش دامنه حرکتی: مخصوصاً هنگام خم یا صاف کردن کامل زانو.
- برجستگی یا ورم قابل لمس: در مواردی که استخوان اضافه سطحی باشد، بیمار ممکن است برجستگی سفتی را لمس کند.
- صداهای تق‌تق یا ساییدگی (Crepitus): هنگام حرکت زانو به‌دلیل تماس نامنظم سطوح استخوانی. (علت صدا دادن زانو)
- التهاب و احساس گرمی در مفصل: در اثر تحریک مداوم بافت‌های اطراف.
در بسیاری از بیماران، این علائم تدریجی ظاهر می‌شوند و ممکن است ابتدا تنها به شکل درد مبهم یا احساس سنگینی در زانو بروز کنند. اگر این علائم نادیده گرفته شوند، استخوان اضافه می‌تواند بزرگ‌تر شود و حتی باعث محدودیت جدی در حرکت و ناتوانی در فعالیت‌های روزانه گردد. به همین دلیل، در صورت مشاهده‌ی هر یک از این نشانه‌ها، مراجعه به پزشک و بررسی تصویربرداری ضروری است.
در ادامه به بررسی دقیق‌تر محل‌های شایع تشکیل استخوان اضافه در نواحی مختلف زانو می‌پردازیم.
انواع استخوان اضافه بر اساس ناحیه زانو
تشکیل زائده اضافه در زانو می‌تواند در بخش‌های مختلف مفصل اتفاق بیفتد. محل زائده استخوانی تأثیر مستقیمی بر نوع علائم، شدت درد و روش درمان دارد. در ادامه، نواحی شایع و ویژگی‌های هرکدام را بررسی می‌کنیم:
استخوان اضافه پشت زانو
زمانی که زائده استخوانی در بخش خلفی مفصل زانو ایجاد می‌شود، معمولاً با آرتروز یا وجود کیست بیکر (Baker’s cyst) همراه است. این وضعیت باعث درد در هنگام خم‌کردن کامل زانو و احساس فشار یا برجستگی در پشت مفصل می‌شود. بیماران گاهی از «گیر کردن زانو هنگام خم شدن» شکایت دارند.
تشخیص با MRI یا سونوگرافی امکان‌پذیر است. درمان معمولاً شامل فیزیوتراپی، داروهای ضدالتهاب و در موارد شدید، جراحی آرتروسکوپی برای برداشتن زائده است.
استخوان اضافه بالای زانو
در بالای زانو، استخوان اضافه معمولاً در محل اتصال تاندون چهارسر ران به کشکک (پاتلا) دیده می‌شود. علت اصلی، فشار مکرر یا حرکات انفجاری در ورزشکاران و افرادی است که زیاد می‌دوند یا از پله بالا می‌روند.
این زوائد ممکن است باعث درد در جلوی ران یا هنگام بلند کردن پا شوند. درمان شامل استراحت، فیزیوتراپی، اصلاح تکنیک ورزشی و در صورت نیاز تزریق ضدالتهاب است.
استخوان اضافه بغل یا کنار زانو
در کناره‌های زانو (داخلی یا خارجی)، استخوان اضافه معمولاً به‌دلیل آرتروز یک‌طرفه یا انحراف محور زانو ایجاد می‌شود. در پای پرانتزی (ژنوواروم)، استئوفیت بیشتر در بخش داخلی و در زانوی ضربدری (ژنووالگوم) در بخش خارجی دیده می‌شود.
این نوع استخوان اضافه با درد موضعی، تورم و خشکی در همان سمت همراه است. درمان شامل اصلاح محور زانو، کاهش وزن و تقویت عضلات همسترینگ و چهارسر است.
استخوان اضافه روی زانو
گاهی استخوان اضافه در سطح بالایی کشکک یا در مسیر تاندون پاتلار تشکیل می‌شود. این وضعیت می‌تواند باعث برجستگی قابل لمس یا التهاب در جلوی زانو شود.
درمان آن اغلب غیرجراحی است و شامل دارو، تمرینات کششی و استفاده از زانوبند طبی برای کاهش فشار مستقیم روی مفصل پاتلوفمورال می‌شود. در موارد نادر و مقاوم، جراحی برای برداشتن زائده انجام می‌گیرد.
استخوان اضافه زیر زانو
این حالت بیشتر در نوجوانان فعال دیده می‌شود و با بیماری ازگود اشلاتر (Osgood–Schlatter) مرتبط است. استخوان اضافه در محل اتصال تاندون پاتلار به استخوان درشت‌نی ایجاد شده و باعث برجستگی دردناک زیر زانو می‌شود.
درمان شامل استراحت نسبی، یخ‌درمانی، تمرینات تقویتی و استفاده از زانوبند طبی مخصوص است. این وضعیت معمولاً با رشد اسکلتی برطرف می‌شود، اما در بزرگسالان گاهی نیاز به درمان‌های طولانی‌تری دارد.
در بخش بعدی، روش‌های تشخیص زائده اضافه در زانو را بررسی می‌کنیم و توضیح می‌دهیم چگونه پزشک محل و شدت آن را به‌درستی تعیین می‌کند.
مطالعه بیشتر: شناخت انواع زانو درد
روش‌های تشخیص استخوان اضافه در زانو
تشخیص دقیق این عارضه معمولاً با ترکیبی از معاینه بالینی و تصویربرداری انجام می‌شود. پزشک در ابتدا با بررسی شرح حال، معاینه فیزیکی و لمس نواحی دردناک یا برجسته، محل احتمالی زائده استخوانی را مشخص می‌کند. در بسیاری از موارد، استخوان اضافه سطحی است و بیمار می‌تواند برجستگی یا سفتی موضعی را خود نیز احساس کند.
برای تأیید تشخیص، از روش‌های تصویربرداری استفاده می‌شود:
- عکس ساده (X-Ray): اولین و رایج‌ترین روش برای مشاهده‌ی استخوان اضافه است. در رادیوگرافی، استئوفیت‌ها به‌صورت برجستگی‌های کوچک و سفید در اطراف مفصل زانو دیده می‌شوند. بسیاری از کاربران با جستجوی عکس استخوان اضافه در زانو به دنبال همین تصویر هستند که در گزارش رادیولوژی به وضوح قابل مشاهده است.
- MRI (تصویربرداری تشدید مغناطیسی): در مواردی که استخوان اضافه با درد، التهاب یا آسیب غضروف همراه باشد، MRI به پزشک کمک می‌کند تا میزان درگیری بافت نرم و مفصل را دقیق‌تر ببیند.
- سونوگرافی: به‌ویژه برای بررسی استخوان‌های اضافه‌ی کوچک در نزدیکی تاندون‌ها یا رباط‌ها مفید است. این روش غیرتهاجمی است و برای بیماران جوان یا حساس توصیه می‌شود.
در کنار این روش‌ها، پزشک ممکن است آزمایش‌های تکمیلی مانند بررسی التهاب یا مشکلات متابولیکی را نیز درخواست کند تا علت زمینه‌ای رشد استخوان مشخص شود.
در بخش بعدی، به سراغ مهم‌ترین قسمت مقاله یعنی درمان استخوان اضافه زانو می‌رویم؛ جایی که جدیدترین روش‌های درمانی، از دارو و فیزیوتراپی گرفته تا استفاده از زانوبند طبی و جراحی را به‌طور کامل بررسی می‌کنیم.
مطالعه بیشتر: تفاوت پارگی و کشیدگی رباط زانو چیست؟
درمان استخوان اضافه در زانو
روش درمان بسته به محل، اندازه زائده و شدت علائم متفاوت است. در اغلب موارد، درمان با روش‌های غیرجراحی آغاز می‌شود و تنها در موارد پیشرفته یا مقاوم به درمان، جراحی توصیه می‌شود. هدف اصلی درمان، کاهش درد، بهبود حرکت و جلوگیری از پیشرفت آرتروز یا التهاب مفصل است.
درمان‌های غیرجراحی و کلینیکی
بیشتر بیماران با درمان‌های محافظه‌کارانه بهبود می‌یابند. این روش‌ها شامل موارد زیر است:
- داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs): مانند ناپروکسن، ایبوپروفن یا سلکوکسیب برای کاهش درد و التهاب تجویز می‌شوند. (فواید ناپروکسن برای زانو درد)
- فیزیوتراپی و تمرینات اصلاحی: تمرینات کششی و تقویتی باعث بهبود حرکت مفصل و کاهش فشار بر سطح مفصلی می‌شوند.
- تزریق داخل مفصل: در موارد التهاب شدید، تزریق کورتون یا هیالورونیک اسید باعث کاهش التهاب و لغزندگی مفصل می‌شود.
درمان‌های خانگی و اصلاح سبک زندگی
در کنار درمان‌های کلینیکی، رعایت چند اصل ساده در خانه می‌تواند به کنترل درد و التهاب کمک کند:
- استراحت نسبی: از حرکات شدید، دویدن و پله‌نوردی پرهیز کنید.
- کمپرس گرم یا سرد: سرما در مرحله التهاب حاد، و گرما در خشکی و گرفتگی مزمن مفید است.
- رژیم غذایی ضدالتهاب: مصرف ماهی‌های چرب، گردو، سبزیجات تازه و پرهیز از قند و چربی‌های اشباع توصیه می‌شود.
- حفظ وزن مناسب: کاهش وزن فشار روی زانو را به‌طور چشمگیری کم می‌کند.
- تمرینات ملایم در خانه یا آب‌درمانی: حرکت در آب گرم موجب افزایش گردش خون و کاهش اصطکاک مفصل می‌شود. (فواید آب درمانی برای زانو)
- استفاده از زانوبند طبی: زانوبندهایی مانند زانوبند زاپیامکس (Zapiamax) با ایجاد تکیه‌گاه مکانیکی، فشار را از روی مفصل کاهش داده و به تنظیم محور زانو کمک می‌کنند. این روش در مراحل اولیه تشکیل استخوان اضافه و برای افرادی که دچار درد مزمن هستند، بسیار مؤثر است. همچنین فناوری زاپیامکس تراپی در این زانوبند با ترکیب گرمای درمانی، امواج مغناطیسی و تحریک الکتریکی کنترل‌شده، به بهبود جریان خون و کاهش التهاب بافتی کمک می‌کند. (زاپیامکس تراپی چیست؟)
درمان جراحی
در مواردی که این عارضه باعث درد مقاوم، گیر مکانیکی مفصل یا محدودیت حرکتی شدید شود، درمان جراحی توصیه می‌شود. هدف از جراحی، حذف زائده استخوانی، بازگرداندن دامنه حرکتی طبیعی و جلوگیری از پیشرفت آرتروز است. نوع عمل جراحی به محل و وسعت استئوفیت بستگی دارد:
- آرتروسکوپی زانو (Arthroscopy):
رایج‌ترین و کم‌تهاجمی‌ترین روش برای برداشتن استخوان اضافه است. در این روش، جراح از طریق برش‌های کوچک، دوربینی را وارد مفصل کرده و با ابزارهای مخصوص، زوائد استخوانی را حذف می‌کند. بیمار معمولاً همان روز یا روز بعد از عمل مرخص می‌شود و دوران نقاهت کوتاهی دارد. این روش برای استخوان‌های اضافه سطحی یا متوسط بسیار مؤثر است. - برداشت باز زائده استخوانی (Open Excision):
در مواردی که استخوان اضافه بزرگ یا در ناحیه‌ای عمیق (مثلاً پشت زانو) قرار دارد، از روش جراحی باز استفاده می‌شود. جراح با دسترسی مستقیم به محل درگیر، زائده را کاملاً برمی‌دارد و در صورت نیاز، بافت‌های ملتهب اطراف را نیز ترمیم می‌کند. این روش معمولاً با بی‌حسی نخاعی انجام می‌شود. - جراحی اصلاح محور زانو (Osteotomy):
اگر علت تشکیل استخوان اضافه، انحراف محور زانو (پای پرانتزی یا ضربدری) باشد، اصلاح زاویه استخوان‌های پا ضروری است. در این عمل، برشی در استخوان تیبیا یا فمور ایجاد شده و با پیچ یا پلیت در وضعیت صحیح فیکس می‌شود تا فشار به‌صورت متعادل توزیع گردد. - تعویض مفصل زانو (Knee Replacement):
در بیماران مبتلا به آرتروز شدید یا استئوفیت‌های گسترده که مفصل را کاملاً تخریب کرده‌اند، آخرین گزینه درمانی تعویض کامل مفصل است. در این روش، سطوح تخریب‌شده با پروتز فلزی و پلاستیکی جایگزین می‌شوند.
پس از هر نوع جراحی، فیزیوتراپی و استفاده موقت از زانوبند طبی برای بازگشت عملکرد طبیعی مفصل و جلوگیری از بازگشت مجدد استخوان اضافه توصیه می‌شود.
در ادامه، به روش‌های پیشگیری از تشکیل دوباره استئوفیت می‌پردازیم و نکاتی را بررسی می‌کنیم که به حفظ سلامت مفصل در بلندمدت کمک می‌کند.
پیشگیری از ایجاد استخوان اضافه در زانو
اگرچه تشکیل زائده اضافه در زانو معمولاً نتیجه‌ی فرآیندهای مزمن مانند آرتروز یا فشار طولانی‌مدت بر مفصل است، اما با رعایت چند اصل ساده می‌توان از بروز یا پیشرفت آن پیشگیری کرد. هدف از پیشگیری، حفظ سلامت غضروف‌ها، کاهش التهاب و جلوگیری از سایش مداوم بین سطوح استخوانی است.
| روش پیشگیری | توضیحات |
|---|---|
| حفظ وزن مناسب | هر کیلوگرم اضافه‌وزن چند برابر فشار بیشتری بر مفصل زانو وارد می‌کند. کاهش حتی ۵ تا ۱۰٪ وزن بدن می‌تواند خطر تشکیل استخوان اضافه را به‌طور چشمگیری کم کند. |
| ورزش منظم و کم‌فشار | فعالیت‌هایی مانند پیاده‌روی، شنا و آب درمانی باعث تقویت عضلات اطراف زانو و کاهش سایش مفصل می‌شوند. از دویدن و پریدن طولانی‌مدت پرهیز شود. |
| اصلاح وضعیت بدن و الگوی حرکتی | نشستن یا ایستادن طولانی، خم شدن مکرر و حرکات اشتباه باعث فشار غیرطبیعی بر مفصل می‌شود. استفاده از صندلی ارگونومیک و رعایت وضعیت صحیح بدن توصیه می‌شود. |
| درمان سریع آسیب‌ها و التهاب‌ها | بی‌توجهی به درد یا ورم خفیف زانو می‌تواند به التهاب مزمن و رشد استخوان اضافه منجر شود. معاینه و درمان زودهنگام ضروری است. |
| استفاده از زانوبند طبی در فعالیت‌های سنگین | زانوبندهای استاندارد، با توزیع متعادل نیرو و جلوگیری از حرکات اضافی، مانع از فشار بیش‌ازحد بر مفصل می‌شوند. |
جمع‌بندی
استخوان اضافه در زانو یکی از عوارض شایع در بیماران مبتلا به آرتروز یا آسیب‌های مزمن مفصلی است که می‌تواند باعث درد، التهاب و محدودیت حرکتی شود. تشخیص دقیق آن با تصویربرداری و معاینه بالینی انجام می‌گیرد و در بیشتر موارد با درمان‌های غیرجراحی مانند دارو، فیزیوتراپی، تزریق و استفاده از زانوبند طبی استاندارد قابل کنترل است.
رعایت اصولی مانند کاهش وزن، اصلاح حرکات روزمره، ورزش‌های سبک و آب‌درمانی می‌تواند از رشد مجدد استخوان اضافه جلوگیری کند. در موارد شدیدتر، درمان جراحی برای برداشتن زوائد استخوانی یا اصلاح محور زانو انجام می‌شود.
اگر با درد یا برجستگی مداوم در اطراف زانو مواجه هستید، مراجعه به‌موقع به پزشک متخصص ارتوپد و آغاز درمان زودهنگام، کلید حفظ سلامت مفصل و جلوگیری از پیشرفت عارضه است.
سوالات متداول
1. علت ایجاد استخوان اضافه در زانو چیست؟
شایع‌ترین علت تشکیل استخوان اضافه، آرتروز مفصل زانو است. در اثر تحلیل غضروف و تماس مستقیم استخوان‌ها، بدن برای جبران این آسیب، استخوان جدید می‌سازد. این واکنش جبرانی در طول زمان باعث تشکیل زوائد استخوانی می‌شود. حرکات تکراری، چاقی و آسیب‌های قدیمی نیز از علل مهم دیگر هستند.
2. آیا استخوان اضافه زانو خطرناک است؟
به‌طور معمول، استخوان اضافه به‌خودی‌خود خطرناک نیست، اما اگر بزرگ شود یا در محل‌های حساس مفصل رشد کند، می‌تواند باعث درد، گیر مکانیکی و محدودیت حرکت شود. در چنین مواردی درمان پزشکی ضروری است تا از آسیب بیشتر به مفصل جلوگیری شود.
3. آیا استخوان اضافه خودبه‌خود از بین می‌رود؟
خیر. استخوان اضافه معمولاً به‌صورت خودبه‌خود از بین نمی‌رود، اما در موارد خفیف و بدون درد ممکن است ثابت بماند و نیازی به درمان نداشته باشد. درمان‌های دارویی، فیزیوتراپی و زانوبند طبی می‌توانند رشد آن را کنترل و علائم را کاهش دهند.
4. درمان استخوان اضافه زانو بدون جراحی چگونه انجام می‌شود؟
درمان غیرجراحی شامل داروهای ضدالتهاب، فیزیوتراپی، تزریق داخل مفصل و استفاده از زانوبند طبی است. در کنار این روش‌ها، اصلاح سبک زندگی و کنترل وزن نیز در کاهش علائم مؤثر است.
5. آیا استخوان اضافه در زانو دوباره رشد می‌کند؟
اگر علت زمینه‌ای مانند آرتروز یا فشار مزمن اصلاح نشود، امکان بازگشت استخوان اضافه وجود دارد. انجام تمرینات اصلاحی، کنترل وزن، درمان التهاب‌ها و استفاده از زانوبند حمایتی در فعالیت‌های سنگین می‌تواند احتمال رشد مجدد استخوان اضافه را به حداقل برساند.
